Trabada, a antiga « Tabulata», menciónase no documento máis antigo existente en España. Nesa escritura, que se conserva no Arquivo da Catedral de León e leva data do 23 de agosto do ano 775, o Rey Silo fai doazón de terreos de dominio real, situados entre os ríos Eo e Masma, para que se constrúa neles un lugar de oración ou mosteiro.
A doazón, firme e irrevogable a un grupo de frades e servos de Deus, foi feita, di o Rey, por medio de «o noso fiel abade Esperautano, para que oredes pola miña alma na igrexa que alí se edificar». Nesas terras constitúese un monaterio que foi coñecido co nome de San Martín de Esperautano e do cal non quedan vestixios coñecidos.
Dentro do patrimonio histórico cabe destacar os castros de Trabada, Sante e Vidal, así como diversos sepulcros esparexidos polo termo municipal, a día de hoxe sen escavar e que testemuñan un pasado prerromano.
O menhir de Ou Marco dá Pena Verde aparece citado no Diploma do Rey Silo. Como confluencia de camiño, representa o vestixio arqueolóxico máis coñecido.
Antigas liñaxes do país - Rochas, Pardos, Montenegros, Aguiares, Aenlles, Barreiras, Mirandas, Oyas, Regos- levantaron as súas casas solariegas nesta terra e aínda se conservan algunhas en mellor ou peor estado. As súas tallas heráldicas móstrannos hoxe os brasóns destas liñaxes. Os máis antigos, cun belo estilo renacentista, pertencen ao século XVI. Entre estas podemos citar tres: a da casa de Rigoio, en Sante, coas armas puras dos Díaz da Rocha; a do pazo e torre de Terrafeita, en Santa María de Trabada, que ostenta na súa adarga rodeada por unha coroa laureada os emblemas dos Rocha, Aguiar e Pardo; e a ermida de San Martiño, en Ría de Abres, feita esculpir en 1585 por D. Pedro de Miranda e Villar e a súa esposa María Osorio. Cuartela as armas dos Villar asturianos, Osorio, Miranda e Aguiar.
Do século XVII son, probablemente, outras dúas: a da casa chamada de Mosteiro, en Sante, con brasóns dos Rocha, Baamonde, Luaces, Moscoso, e outros non identificados, e a da casa de Boca de Canle en Ría de Abres, con armas dos Rocha, Baamonde e Miranda. Mención destacada merecen os casaróns de Vinxoi en Vilafernando – Valboa – e a de Saavedra en Vilapena.
Con motivo da Guerra da Independencia, os dous primeiros días do mes de xaneiro de 1809 tivo lugar a invasión, por parte dos franceses, das terras galegas. Na comarca da Mariña Oriental os protagonistas serán os concellos de Ribadeo e Trabada, onde o soado alcalde Melchor Díaz da Rocha ofreceu unha tenaz resistencia ao xeneral francés François M. Fournier e ás súas tropas. Tras a constitución en 1808 da Xunta de Defensa de Ribadeo cunha guarnición militar de vinte e cinco soldados, as tropas napoleónicas entraron o 25 de xaneiro de 1809 en Ribadeo sen atopar oposición, esixindo unha gran cantidade de alimentos nas aldeas dos arredores. Eran 150 os homes que o xeneral francés enviase a Ribadeo desde a xa conquistada vila de Mondoñedo. #Ante estes abusos, o alcalde de Sante reaccionou convocando aos veciños de Sante, Vidal, Vilaosende, Cedofeita, Valboa e Couxela para que se negasen ás esixencias dos franceses e armásense en defensa das súas familias, as súas facendas e o seu país. Así foi como o 29 de xaneiro de 1809, Díaz da Rocha presentouse #ante os franceses con 300 veciños armados de escopetas e fouces. Dispostos a defender o camiño entre Mondoñedo e Ribadeo, coñecido como o de Nosa Señora dá Ponche, ocasionaron ao inimigo a perda de 5 homes e tres cabalos xa ao primeiro día. Nos seguintes días, os veciños foron capaces de forzar a retirada do exército francés cara a Mondoñedo, causándolles en total a baixa de 60 soldados e 25 cabalos. Fournier esperaba en Mondoñedo a chegada de reforzos de Lugo e Ferrol, e, ao recibilos, os franceses entraron en Ribadeo definitivamente.
A pesar do éxito inicial da campaña militar, a loita non tivo a esperada continuación. A falta de apoio por parte das Xuntas de Asturias, Ribadeo e Mondoñedo fixo que a breve e improvisada empresa fracasase por mor das discordias entre as autoridades encargadas da defensa. Por todo iso, o alcalde de Sante abandonou a loita, refuxiándose durante varios anos na Coruña. A pesar do fracaso desta batalla, feitos como este fixeron posible que seis meses despois o exército francés batésese en retirada cara a Astorga, abandonando definitivamente as terras galegas. En recordo daquela fazaña, conmemórase anualmente, o luns de Pentecostés, a festividade de Nosa Señora dá Ponche no barrio do mesmo nome da parroquia de Arante.
A estes actos relixiosos asisten representantes das sete parroquias de Ribadeo e Trabada que participaron naquela batalla, portando os emblemas das mesmas. Membro de ilustres liñaxes da nobreza galega, casou con Isabel Bermúdez e Santiso de Sante e fundou no ano 1720 A Capelanía do Rosario na parroquia de San Julián de Sante. Díaz da Rocha, home culto, de carácter enérxico, forte e dominante, morreu á idade de 83 anos no seu pobo natal, tras vivir na Coruña, totalmente ignorado, durante varios anos.
As parroquias que actualmente conforman o concello de Trabada formaron parte de varias xurisdicións que no antigo réxime pertencían á extinguida provincia de Mondoñedo. A principios do século XIX constitúense tres concellos: o de Sante, o de Trabada e o de Vilaformán. En 1840 fusiónanse no de Sante que a partir de 1841 pasou a denominarse Trabada.
Abundando na arte mencionada con anterioridade, os pazos e casaróns blasonadas presentan unha relevante importancia, a riqueza en imaxinería e retablos relixiosos presentes nas igrexas parroquiais e capelas, en definitiva a arte sacra.
Destacan especialmente as igrexas de Sante, que é unha das máis antigas do século XVI, aínda que se reformou no século XVIII, e a de Vilapena, que conta na súa capela maior cun precioso retablo barroco recentemente restaurado e na nave esquerda con outro do século XVI. A parroquial de Valboa, reformada no ano 1923, conserva dous retablos laterais do século XVII e a de Vilaformán outro de 1735. Tamén merecen un lugar destacado a escultura pétrea de San Antón xunto co retablo maior, tamén recentemente restaurado, da capela de Vilafernando e a cruz parroquial e a imaxe da Inmaculada que alberga a Igrexa de Trabada.
Ademais das anteriores, cabe destacar as igrexas parroquiais de Fórnea e Vidal e as capelas San José, San Antonio e San Bricio ( Sante); San Román, San Antonio, San Marcos, San Esteban e San Miguel (Trabada); San Ramón (Ría de Abres); San Fernando ( Valboa) e San Antonio ( Bargo- Vilapena).
Concello de Trabada
Rúa do Concello, 15, 27765
Trabada, Lugo
Luns - Vernes 8:00 am - 15:00 pm
Galego 
Español